dimanche 1 février 2009

Tajmilt : Ccix Lfudil Awertilani

Ccix Lfuil Awertilani yemmut ur iwala asirem-is wa ad yidir di Lezzayer tilellit. Ulac wid i t-id yemmektin, ɣas akken yefka tudert-is i tmurt-is nnig 30 iseggasen, yettwattun almi d 12 meɣres 1987 i t-id-yemmekti udabu-nneɣ, yerra-d tafekka-ines ar tmurt-is ɣer At Wertilan.

Ccix Lfuil Awertilani d yiwen seg wid id d-yefkan aas i tmurt-is. I lul ass 06 di furar 1900 di taddart n Wanu deg At Wertilan (Sif), isem-is n tidet asanin Lfuil. Ikker-d di twacult yeɣran, baba-s yella d amasay n temɛemmert, yelmed leqran d wayen yeqqnen ɣur-s deg taddart-is.

Deg useggas 1922, wwin-tt ad isɛeddi lɛesker, irewwel-asen acal n tikkal. Din i yera amgared yellan ger imsulta izzayriyen d wid iumeyen.

Sya id-yewwi tikti iwakken ad yili ɣef wudem unekcam arumi. Asmi yekfa lɛesker, ikemmel andi akken ad isegmu tamusni-is, yewwi-d tikti tamaynut i yimezdaɣ n At Wertilan. Tikti-ayi teɣza deg wallaɣ, ur yesib yiwen ama d imebren iumyen neɣ lquyad nnsen. Ineggura ayi ttnadin fell-as, iru iǧǧa tamnat-is yerra ɣer Qsenina deg useggas 1930.

Mi yewwe ɣer din yerra ɣer wanda yella Ben Badis akken ad ikemmel i tmussni-s. Din yebda yettufrar-d am zzit ɣef inelmaden akk yettili, syin akkin yuɣal d amasay ɣef inelmaden-nni. Aseggas n 1932, yeqqel d agensas n weɣmis Ccihab akk d ujemuɛ n yedrimen. D wayi id azal i yesɛa ɣer Ben Badis.

D netta id imceyyeɛ-is ɣer tmurt n Leqbayel s isem n teddukli n imusnawen inselmen bac ad ilin ɣer tama-s, issexdam tameslayt n imawlan-is (taqbaylit), ilmend-is xilla id-ikecmen ar teddukli-ayi, ɣef aya yuɣal d aselmad (yettɛawan-it).

Di lawan-nni aas n imezdaɣ i irewlen si tmurt ar Fransa, tugett deg-sen ttun tamurt d wayen id-icudden ɣur-s.

Ihi Tadukli n imusnawen inselmen twala ilaq ad ceyɛen win izemren ad ixi acerrig yellan, wa aten-d yerr s abrid. Ɣas akken ran yuɛer lal aas ma wen aɛdaw s axxam-is am win yewen azrem ar lɣar-is. Ccix Ben Badis yeddem, yessers, yuɣal igzem-itt di ṛṛay-is ; yextar Ccix Lfuil awertilani. Acku nenna-d yakan ɣef wazal yesɛa ɣur-s, rnu yessen 03 n tutlayin (tamaziɣt, taɛrabt, tafransist) akk d termit i d-yewwi seg tmurt n Leqbayel.

Di tlemmast n useggas 1936, yerza ar Fransa, tazwara yettemlili, ixeddem isaragen i iminigen (s twafra) s wannect-a i yessawe ad issemlil iminigen n din deg tdukliwin. Yesker-d tazwara 06 n tdukliwin. Taɛekkumt ẓẓay-itt, iɣeblan ugten d ayen ur yezmzir at-yexdem iman-is, iɛedda yuzen-as Ben Badis wid ar t-iɛiwnen wa ad yili d netta i d aqerruy-nsen. Asmi yekcem useggas n 1938 ssawen ar 19 n tdukliwin s yisem "EL TEHDIB". 15 di Lpari, 03 di Rennes, yiwet di Marseilles. D ayen i as-d-yeglan s wuguren d udabu aumi neɣ d waraw n tmurt-is, ur neqbil ara ad yufrar ger-asen am Messali Laǧ (yuggad ɣef umkan-is ger iminigen) i yessawen armi yeccetka fell-as ar Ben Badis. Imi Ben Badis yessen-it amek iga, ur ten-yumin ara. D aya i t-yeǧǧan ad yerwel ar tmurt n Maer deg useggas n 1939, yerra ɣer "lǧameɛ El Azher" ansi id-yewwi agerdas.

18 di furar 1944, tella-d tlalit deg Maer n yiwen umussu i izdin 03 n tmura (Tunes, Lmerruk, Lezzayer), iswi-ines ad yesken i wegdud n umaan n wayen i ierrun deg Tefriqt n Ugafa. Ger n wid i t-id-issekren ad naf Ccix Lfuil. Amussu-a yura aas n tebatin i wegraw n tmura taɛrabin, akken daɣen i yuzen tabratt i wegraw n tmura idduklen deg useggas n 1945 akken aten-id yesmekti belli agdud n Tefriqt n Ugafa yettekkan deg ṭṭra amalan wis sin ar tama n Fransa akken ad awin timunent-nsen ur d yelli ara, tqubl-iten s imenɣeyen am wayen yeran di 08 mayyu 1945 di tmurt-nneɣ.

Yerza sin iberdan ar tmurt n Lyaman (tettidir uguren ger ugellid akk d ugdud-is). Tirza tamezwarut tella-d akken iwata yera agellid-is akk d iximen-is. Agellid Yeya yessuter deg-s as-d-iheyyi ahil n unegmi n tmurt-is di yal iricen (tasertit, tadamsa…).

Tirza tis snat yewwi yid-s ahil-nni ɣef wacu ara tebnu tmenawt n tmurt n Lyaman. Ahil-a qeblen-t akk. Agdud yebɣa ad yili ubeddel s lemɣawla ixsimen-is ufan-tt d tagnit ssekren ccewal llan-d imenɣeyyen i yeglan s tmettant n uglellid Yeya ass n 17 di furar 1948. Yuɣal mmi-s deg umekan-is ur yeǧǧi ara ixsimen-is wa yenɣa-t wa yegra-t ɣer lhebs, yerra kullec ɣef Ccix Lfuil d netta i d sseba n ccwal yeran d tmettent n baba-s. Iceyyee akk i tmura taɛrabin ad t-ṭṭfent, tamurt ara yerr ttagin-as ad yeres yeqqim azal n 06 n wayyuren s ufella n lbabur, almi d aseggas n 1948 i t-yeqbel unebba n Lubnan s lemeiwna n kra yemdukal-is ad yili din s twafra almi tersa taluft n Lyaman. Ɣas akken, yettaru deg yeɣmisen s yismawen n weyya ɣef temsalt n tmurt-is, lawan-a yufa ugellid-nni mačči d netta i d sebba n wayen yeran di tmurt-is iɛedda isume-as.

S tirza-ines seg tmurt ar taye, issawe ad ibeddel tamuɣli n tmura taɛrabin d tenselmin ɣef wayen i d-teqqar Fransa (agdud azzayri yeqbel s unekcam aumi) yerra-d deg yiwen n weɣmis "amek ihi i llan-tt tegrawliwin seg Amir Ɛebd Lqader (1830-1847), Wlad Sidi Ccix ar Bubeɣla, Lalla Fama n Sumer ar tegrawla n Ccix Lmeqrani d Ccix Aeddad (1871)"

Ass n 10 mayyu 1945 yessuter seg tebratt i iceyyeɛ i Wegraw n tmura idduklen, ad nadin ɣef tidett n wayen yeran deg Lezzayer deg ineruyen n 08 mayyu 1945. Seg useggas n 1950 yessuget leqdic yerza nnig n 40 n tmura : Surya, Turk, Ssewis, Biljik, Hulanda, Legniz… Yuɣal yerra tamuɣli-ines ar tmura n Asya yerza ar Lhend, Sɛudi, Pakistan, Sirilanka, Anduniz… deg useggas n 1952. Yal tamurt ar iɛeddi, ad imlil d imasayen-nsen, tugett n tmura-nni fkantt-d awal akken ad ɛiwnent Lezzayer bac ad tawi timunent.

Tebda tegrawla ass 01-11-1954, tadukli n imusnawen inselmen ur d tefki ara tamuɣli-ines. Ccix Lfuil d netta i yellan d aqerru n tdukli-ayi di Maser, iburk-itt ifka-d taɣuri ass n 02-11-1954 i wegdud ad yili yid-s "i yegrawliwen izzayriyen ass-a d tamettant niɣ d tudert". " I n 1 n wember 1954, llan-d nnig n 30 ineruyen di yal tamnat n tmurt, si tilisa n Tunes ar tilisa n Lmerruk, ama di temdint n Lezzayer, Bufarik, deg temdintn Ɛzazga d Tizi akk d tmurt n Leqbayel, si Buɣni, Delles ar Bwira, si Burǧ Mnayel ar Draɛ Lmizan, llan-d daɣen di Qsenina, Bessekra, di Wawras akk d Tbatnet."

Deg useggas n 1956, tella-d temlilit n 4 n tmura timeqranin di Ssewis (Marikan, Russ, Legliz, Fransa), yura-asen tabratt inna-asen : "ilaq ad tafem tifrat i temsalt n Lezzayer, ad teǧǧem i wegdud ad yextir d wanwa ara yeddu wa ad tefkem timunent i Lezzayer akken itt-id tefka i tmura nnien". Mi yella di Lubnan, yerza ar tmurt n Turk (tella deg ugraw n Alasi) anda yessawe ad d-yawi tamurt-a ar tama n tegrawla n tmurt-nneɣ wa ad t-id-ɛiwnen ad t-awi timunent. Yella daɣen deffir n usbeddi n "Ɛmer Uɛemran" d agensas n Lezzayer di tmurt-a.

Lawan-a yeṭṭef-it waṭṭan, imejjayen ssutren deg-s ad yeǧǧ niɣ ad isenqes seg leqdic-is, yugi ad ibes niɣ ad isenqes. Ɣur-s d tamurt-is i izwaren tizmert-is, almi d 12 di meɣres 1959 yewwe ar leɛfu n Rebbi deg tmurt n Turk.

D way i d Ccix Lfuil Awertilani yemmut ur iwala asirem-is wa ad yidir di Lezzayer tilellit. Ulac wid i t-id yemmektin, ɣas akken yefka tudert-is i tmurt-is nnig 30 iseggasen, yettwattun almi d 12 meɣres 1987 i t-id-yemmekti udabu-nneɣ, yerra-d tafekka-ines ar tmurt-is ɣer At Wertilan.


Tukkist seg uγmis Aẓar

2 commentaires:

Mohouvouj a dit…

tanmirt'ik atas , ufigh'd ugar n wayen ur ssinnegh ara deg-le blog agi inek,
ghrigh kra deg-s d ayen ilhan nezzah, hemlagh lecghal agi.

idlisen_nnegh a dit…

Azul a Moho,

Tanemmirt-ik u ad k-iεuzz Ṛebbi.